adrech

Citations 

variante(s): adrec, adrecch, adreg, adregz, adreh, adrei, adreic, adreich, adreig, adreis, adreit, adreitç, adreiz, adres, adret, adreth, adrett, adreu, adrey, adreyt, adrez, adric, adriz, adroiz, hadreg

1. adj.

a. 'droit, sans courbure'

L: CroisAlbMa 164,13 (‑eitz)

b. ad a. loc. adj. 'droit, en position verticale'

D: 1381/82 ⊂ CConsAlbiV2 2:49,844 (ad hadreg)

c. 'qui n'est pas déshonoré'

L: CroisAlbMa 177,18 (‑eit)

d. 'correct, convenable, juste'

L: CroisAlbMa 160,51 et pass. (‑eitz); DonPrM 2411 (‑ethz «aptus»); DoctrAcMarshRaz 45,527; DoctrAcMarshRaz 51,726 (‑etz); LibMorZ 447 (‑eit)

e. 'propice, favorable [en parlant du temps]'

T: UcBrunG 5,1 (A) = Rn 5:74b; GuilhPCazM 6,13 (‑ey C)

L: SHonSRH 1191 (‑etz) = Rn 5:74b; GuilhBarraG 3958 (‑eg)

f. a. per [+ inf.] 'disposé à'

L: CroisAlbMa 139,6 (‑eit); CroisAlbMa 151,9 (‑eit)

g. 'courtois, loyal, franc [en parlant d'un être animé]'

T: UcCatMölkFrLied 4,3 (‑eiz D); BerPalB 7,38 (‑eitz C); RaimbAurP 38,25 (‑eis C; ‑eitz a); RaimbAurP 36,5 (‑eg A); RaimbAurP 207,28 (‑eig V); GirBornS 21,25 et pass. (‑eig Sg); GirBornS 22,75 (‑etz K; ‑eis Sg; ‑eich Q, R); GirBornS 23,7 (‑eit a1; cf. GirBornS 69,72 n.); GirBornS 27,30 (I; ‑ic T; ‑eitz C, V; ‑eiza U); GirBornS 40,79 (‑eg a1; ‑etz I, U); GirBornS 42,92 (‑eitz D; ‑egz a1; ‑eg C, Q, R); GirBornS 43,69 (‑eiz Sg; ‑es Q; ‑eg R, V); GirBornS 43,92 (‑etz Sg; ‑eg Q, R); GirBornS 66,57 et pass. (‑egz C); ArnMarJ 19,27 (‑eit' C); GaucFaidM 10,5 (‑eitç T); GaucFaidM 42,54 (‑eich A); BertrBornG 33,19 (‑eitz I, K) = Rn 5:74a; BertrBornG 5,39 (‑eitz K; ‑ez F; ‑iz G); BertrBornG 41,20 (‑eit M); PVidAv 12,36 et pass. (‑eg); PVidAv 37,52 (‑eit C; ‑eg M; ‑eitz f); RaimbVaq/AdPeit/PerdPerdC 12,13 (‑egz C; ‑etz D, E, G, I, M, Q); RaimMirT 3,5 (‑eg I); BeatDiaRiegerTr 34,27 (‑eig A; ‑eic H); AimPegSC 25,41 (‑eitz A); AimPegSC 34,50 (‑egz C; ‑eg I, K); RambBuvM 21,25 (‑eitz A; ‑ec T); RambBuvM 7,16 et pass. (‑eich A; ‑eiz Da); ElBarjS 13,40 (‑ei[z] a1); CadZ 15,13 (‑egz C); GuilhAugC 2,9 (‑eg C, R); AdNegG 59,24 (‑eitz A; ‑eigz D; ‑egs I, K; ‑eit T); RaimVidF 1,885 (‑eg R); GuilhFigL 2,86 (R; ‑eitz B); AimBelP 12,42 (C, D, I, K, R; ‑eicha A, B); AimBelP 16,53 (‑ez M); BertrCarbR 341,6 (‑eiz R); BonCastP 1,38 (M); PonsSantGuilhMontR 21,19 (‑eitz C); BertZorziOrozLírRel 7,1 (‑eig K; ‑eg I); BertZorziL 17,22 (‑eich A)

L: GirRoussH 9282 (‑eites); GirRoussH 9660 (‑eiz); GirRoussHo 8256 (‑eitas); GirRoussHo 8616 (‑ehs); CroisAlbMa 143,14 et pass. (‑eitz); CroisAlbMa 169,53 et pass. (‑eit); AuzCassS 245 (‑eitz); RazoComteRodVidasBS 250,1 (‑eics H); RazoGuilhBalVidasBS 321,1 (‑etz R; ‑eichz H); RazoPVidVidasBS 362,15 (‑egz E; ‑eichs N2; ‑eitz P, e); RazoRaimMirVidasBS 381,18 (‑eichz H); RazoUcSCircVidasBS 244,3 (‑eccha P); VidaBernVentVidasBS 20,3 (‑eichs I; ‑eitz A, B, Sg; ‑eg R; ‑egz E; ‑eics K); VidaBerPalVidasBS 523,2 (‑egs I; ‑eichs K; ‑eitz A); VidaBlacVidasBS 515,1 (‑eitz I; ‑ettz aɪɪ; ‑etz a1); VidaBlacatzVidasBS 489,1 (‑eichs I); VidaGuirSalVidasBS 198,2 (‑eg I); VidaPBarjVidasBS 420,2 (‑egs I); VidaPMaensVidasBS 301,6 (‑egs I); VidaRaimbAurVidasBS 441,2 (‑eich N2); VidaUcBacVidasBS 218,4 (‑eichs I); FlamG 6173; FlamG 5865 (‑eg); FlamG 6432 (‑eit); GuilhBarraG 6 (‑eit); GuilhBarraG 3090 (‑eg)

D: CoutGontArchGir 7:54,8 (‑eyt)

h. 'courtois, franc, vrai [en parlant de qc]'

T: GarBrunB 607 (‑eich G); RaimbAurP 17,47 (‑eg C); RigBarbV 2,8 (‑eitz Q); GirBornS 64,44 (‑eitz M, R; ‑eit Q); GirBornS 70,37 (‑eit Sg, C); GaucFaidM 22,9 (A); BertrBornG 38,19 (‑eg C); MongeMontR 2,15 (‑eit C); AimPegSC 34,35 (‑eg C; éd.: a d.); PonsCapdN 20,1 (‑egz C; ‑eg R); GuilhAugC 6,53 (‑ei R); PCardV 3,11 (‑eitz I); SordB 43,1095 (‑eicha G); BertZorziBertTrIt 68,51 (‑eg I)

i. 'gracieux, harmonieux [en parlant du physique]'

T: RaimJordA 1,10 (C; ‑eit D; ‑etz I, ‑eitç T); GaucFaidM 40,70 (‑eich A); BertrBornG 7,48 (‑eich A, B; ‑eit D, I, K); PVidAv 13,33 (‑egz); PonsCapdN 23,24 (‑eitz A) = Rn 5:74a

j. 'adroit, habile, expert [en parlant d'une personne]'

T: GirBornS 60,26 (‑eg I, K); GirBornS 70,6 (‑eitz Sg; ‑eit Q, R, V)

L: GirRoussH 153 (‑eu); GirRoussH 2622 (‑eit); GirRoussH 5509 (‑ez); GirRoussH 9846 (‑oiz); GirRoussHo 1998 (‑eh); GirRoussHo 8796 (‑ehs); FlamG 6788 (‑eg)

k. 'exercé, bon [en parlant d'un cheval]'

T: GuilhPeitP 1,8 (‑eg C) = Rn 5:74a; PVidAv 29,25 (‑eg)

L: GirRoussH 5080 (‑eiz); GirRoussH 6517 (‑ez); GirRoussHo 5741 (‑ehs); FlamG 7982 (‑eg)

l. 'habile, intelligent [en parlant de qc]'

T: GirBornS 49,55 (‑eit a1); GirBornS 73,25 (‑egz C); BertrBornG 7,28 (‑eig B; ‑eich A; ‑eiz D; ‑eg I)

2. adv.

'correctement, comme il faut, bien'

T: ElBarjS 12,38 (‑eg; éd.: a d.); GuilhPCazM 6,27 (‑egz C); GuilhFigL 2,87 (‑eich B, Fb); SordB 21,34 (‑ec T; éd.: a d.); SordB 43,1095 (‑eig G)

L: LibMorZ 161 (‑eit); LibMorZ 222 (‑eit)

Comp. de a (prép., → a2) et → drech (adj.) 'droit [sans déviation], exact, juste' et 'droit [opp. à 'gauche']'. Le sens de 'habile' (cf. 1. j.l.) appartenant en propre au comp. dès les premières attestations romanes, le EWFS envisage comme base de fr. adroit 'habile' une formation lat. pop. *ᴀᴅ-ᴅɪ̄ʀᴇ̄ᴄᴛᴜѕ à partir du p. p. de lat. ᴅɪ̄ʀɪ̆ɢᴇ̆ʀᴇ 'diriger, disposer' (cf. aussi Adams 481 n. 1). Ce n'est que par la suite, sous l'influence de droit 'juste, etc.', que adroit aurait pris ses autres acceptions. Quant au FEW, il distingue d'une part fr. adroit/occ. adrech 'habile', continuateurs d'un comp. de lat. ᴅɪ̄ʀᴇ̄ᴄᴛᴜѕ dans le sens de 'droit [opp. à 'gauche']', et d'autre part les comp. gallo‑rom. de droit/drech dans les sens de 'droit [sans déviation]' (adj.) et de 'droit' (n. m.).
Mot fréquent chez les troubadours ainsi que dans les vidas et razos, l'adj. a. – épithète applicable à l'homme et à la dame – désigne une qualité requise par les règles de la courtoisie (1. g.). En dépit de la difficulté à être plus précis, Kolsen veut mettre l'accent sur l'aspect de la 'gaîté' courtoise et traduit a. par 'joyeux' (d'où la définition 'qui est de caractère gai, joyeux' du FEW 3:89b). Sa proposition est réfutée à juste titre par Lewent; cf. aussi Schutz. Dans le contexte courtois, a. est susceptible d'exprimer non seulement une qualité morale mais aussi une qualité physique, les deux sens se rencontrant là où a. caractérise le → cors, mot qui désigne tantôt la 'personne' (cf. 1. g.), tantôt le 'corps' (cf. 1. i.).
Il est parfois malaisé de distinguer a drech, loc. adv. à partir du substantif → drech2 'droit', de a. employé adverbialement (2.), qui équivaut à → adrechamen.

adestre, drech, drech2

REW 2648; FEW 3:89b, 3:90a [ᴅɪʀᴇᴄᴛᴜѕ]; DECat 3:204b; DEI 57b. TL 1:158; Gdf 1:118a, 8/2:36a; AND2 49a; AlcM 1:215a. – Cnyrim 669; LvP,Kolsen 502; GirBornK,Lewent 100–01; Schutz5 120–22; EWFS 13a; Fexer 60; Thiolier 78–80; Moroldo 159.

adrech2, adrech3, adrechamen, adrechesa, desadrech, maladrech, sobradrech